Radziwiłł Antoni Wilhelm (w rzeczywistości Fryderyk Wilhelm Ferdynand Antoni) (1833–1904), generał pruski, adiutant Wilhelma I, Fryderyka III i Wilhelma II, ordynat nieświeski, ołycki i klecki, dawidgródecki. Ur. 31 VII w Cieplicach w północnych Czechach, był synem Wilhelma (zob.) i Matyldy z domu Clary i Aldringen, bratankiem Bogusława (zob.).
R. uczęszczał do gimnazjum francuskiego w Berlinie. Służbę wojskową w armii pruskiej rozpoczął w r. 1852 w pułku artylerii gwardii, w którym jeszcze t. r. otrzymał stopień podporucznika nadliczbowego. Przez rok był odkomenderowany do szkoły artylerii i inżynierów; w tym czasie został przydzielony do swojego macierzystego pułku i w r. 1854 otrzymał stopień oficera artylerii. W l. 1857–8 odbył 8-miesięczny staż w 3 p. artylerii w Magdeburgu, w l. 1858–61 studiował w ogólnej szkole wojskowej przy Akademii Wojennej w Berlinie, od r. 1860 w stopniu porucznika. Dn. 1 I 1862 odkomenderowany do sztabu generalnego, otrzymał t. r. w tymczasowym stopniu kapitana przydział do tegoż sztabu, a w r. n. patent na kapitana z przeniesieniem do sztabu korpusu gwardii. W wojnie prusko-austriackiej 1866 r. R. służąc w sztabie korpusu gwardii, znajdował się 28 VI w starciu pod Soor (Ždár) i 3 VII w bitwie pod Königgrätz (Hradec Králové). Po skończonej kampanii mianowany został adiutantem przybocznym króla i awansował na majora. Już w stopniu podpułkownika (od r. 1869) uczestniczył w wojnie francusko-pruskiej 1870/1 r., pełniąc służbę w sztabie generalnym, był w bitwach pod Gravelotte (18 VIII 1870) i Sedanem (1 IX 1870) oraz w oblężeniu Paryża (19 IX 1870 – 28 I 1871). W r. 1871 otrzymał stopień pułkownika, w r. n. rangę i płacę dowódcy brygady, w r. 1876 stopień generała nadliczbowego przy boku cesarza z potwierdzeniem rangi generała majora. W ostatnich latach życia Wilhelma uzyskał stopień generała lejtnanta (1882), tytuł generała adiutanta cesarza i króla (1885), a już po śmierci cesarza (1888) tytuł generała adiutanta cesarza Fryderyka III i tytuł generała piechoty. Objęcie rządów przez Wilhelma II przyniosło 27 VI 1888 spensjonowanie R-a na jego prośbę z pozostawieniem w dyspozycji cesarza i umieszczeniem między generałami adiutantami niewykonującymi przy nim czynnej służby; od 3 XII t. r. figurował R. na honorowej liście generałów adiutantów byłego cesarza Wilhelma I. Mimo pozostawania poza czynną służbą R. wyróżniony został tytułem generała artylerii (1889), a w r. 1894 przykomenderowany do 1 p. artylerii polowej gwardii. Do śmierci R. umieszczony był na liście starszeństwa korpusu generalskiego armii pruskiej. W r. 1902 obchodził uroczyście 50-lecie swojej służby wojskowej.
Łączność R-a z polskością była słaba, choć podobno miał się czuć Polakiem, a dla dzieci przyjął polskiego nauczyciela. Ważne były jego związki z katolicyzmem (świadczył o nich m. in. pobyt w Rzymie w r. 1869 w czasie I Soboru Watykańskiego). Oba zjawiska charakteryzowały jego pozycję na dworze, nieraz stanowiąc zresztą powody ataków. Rolę w pewnej mierze polityczną odgrywał już w młodości, gdy np. wraz z ojcem towarzyszył ks. Fryderykowi Wilhelmowi na koronacji Aleksandra II w Moskwie (1856), a królowi Wilhelmowi I na wystawie światowej w Paryżu (1867). W lipcu 1870 wręczył w Ems posłowi francuskiemu W. Benedettiemu wiadomość o rezygnacji ks. Leopolda Hohenzollerna-Sigmaringen z tronu hiszpańskiego. Należąc do królewskiej «la maison militaire» odgrywał pewną rolę polityczną, zwłaszcza w niektórych sprawach dworskich, brał udział w przyjęciach obcych monarchów i wysyłano go niekiedy w różnych misjach dyplomatycznych i reprezentacyjnych. I tak w r. 1882 wysłany został do Stambułu w celu wręczenia sułtanowi Orderu Orła Czarnego, a w r. 1888 z misją powiadomienia dworów w Madrycie i Lizbonie o śmierci Wilhelma I. W r. 1896 przebywał w Egipcie u gen. angielskiego H. Kitchenera, naczelnego dowódcy armii egipskiej, przygotowującego się do tłumienia powstania mahdystów w Sudanie, w r. 1897 reprezentował cesarza w Paryżu na uroczystościach żałobnych i na arystokratycznej imprezie dobroczynnej po tragicznym pożarze (4 V 1897), a dwa lata później na pogrzebie prezydenta Francji F. Faure. Miał rozgałęzione stosunki w kołach rządowych i politycznych (z posłami katolickiego Centrum), a salon Radziwiłłów był jednym z najważniejszych salonów Berlina. Po objęciu rządów przez Wilhelma II kontakty R-a z dworem pozostały nadal bardzo bliskie i często występował publicznie.
W rękach R-a znalazły się ogromne posiadłości w państwie pruskim (m. in. na Śląsku), a zwłaszcza w zaborze rosyjskim (ordynacje nieświeska, ołycka, klecka i dawidgródecka). W l. 1866–88 zajmował dziedziczne miejsce w pruskiej Izbie Panów, ale nie odgrywał w niej żadnej roli (choć głosował przeciw projektom antypolskich ustaw, chyba bardziej jako katolik niż jako Polak). R. był ostatnim z Radziwiłłów tak silnie związanych z Hohenzollernami, toteż po jego śmierci stwierdzono, że «zamykał berlińską erę Radziwiłłów». Zmarł 16 XII 1904 w Berlinie, uroczystości pogrzebowe odbyły się 20 XII przy udziale cesarza, który w wygłoszonym przemówieniu posunął się do nazwania R-a «najbardziej pruskim Prusakiem ze wszystkich Prusaków». Ciało R-a zostało przewiezione do Antonina, a w r. n. (18 VII 1905) przeniesione do Nieświeża. Był odznaczony wysokimi orderami pruskimi, najczęściej towarzyszącymi awansom i nowym godnościom wojskowym, bądź udziałowi R-a w kampaniach wojennych, m. in. Orderem Korony 3, 2 i 1 kl. z Mieczami, Krzyżem Rycerskim Orderu Hohenzollernów i Mieczami do tegoż Krzyża, Krzyżem Żelaznym 2 kl., Orderem Orła Czerwonego 2 i 1 kl., Krzyżem Wielkim tego Orderu i tytułem rycerza tegoż Orderu; miał także francuską Legię Honorową i rosyjski Order Św. Anny 2 kl. z brylantami.
R. ożeniony był (3 X 1857) w Żaganiu z Marią Castellane (zob. Radziwiłłowa Maria). Obaj ich synowie przyjęli obywatelstwo rosyjskie dla utrzymania majątków: Jerzy (1860–1914), ożeniony z Marią z Branickich (zob.) i Stanisław Wilhelm (zob.). Córka Elżbieta (1861–1950) wyszła w r. 1885 za Romana Potockiego, a Helena (1874–1958) w r. 1892 za jego brata Józefa Mikołaja Potockiego (zob.).
Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Biographisches Jahrbuch und deutscher Nekrolog, t. X 1905, Berlin 1907 s. 88*; Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny, P. 1981; Priesdorff K., Soldatisches Führertum, Hamburg [b. r. w.] IX 456–8; Borkowski, Almanach; Żychliński, XI 180; Katalog korespondencji Działyńskich, Zamoyskich i rodzin spokrewnionych ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej XVII–XX w., Wr. 1972; – Nowakowski T., Die Radziwills. Die Geschichte einer grossen europäischen Familie, München 1967 (poza indeksem s. 416); Zielińska T., Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, „Archeion” T. 66: 1978 s. 116 oraz tabl. geneal.; – Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1938 I–II; Potocka M. M., Z moich wspomnień, London 1983; Prus B., Kroniki, W. 1968 XV; [Radziwiłłowa M.], Lettres de la princesse Radziwill au général de Robilant 1889–1914, Bologne 1933–4 I–IV (podob. t. II); taż, Souvenirs de la princesse Radziwill (née Castellane) 1840–1873 Paris 1931; – „Czas” 1904 nr 292.
Adam Galos